5. sınıf fen bilimleri Güneş, Dünya ve Ay testi ve çözümleri

Çözüm: Dünya'nın küresel bir şekle sahip olması nedeniyle, Güneş ışınları Ekvator bölgesine daha dik veya dike yakın açılarla düşerken, kutuplara doğru gidildikçe düşme açısı azalır. Bu durum, sıcaklık farklılıklarının temel nedenlerinden biridir. Gece-gündüz, Dünya'nın dönme hareketi; mevsimler, Dünya'nın dolanma hareketi ve eksen eğikliği; Ay'ın evreleri, Ay'ın Dünya etrafındaki dolanımı; gelgit olayları ise Ay'ın ve Güneş'in çekim kuvveti ile ilgilidir. Dolayısıyla doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Dünya'nın kendi ekseni etrafında yaptığı dönme hareketi (24 saatte bir tam tur), Dünya'nın yarısının Güneş ışığı alırken diğer yarısının karanlıkta kalmasına neden olur. Bu durum gece ve gündüzün oluşumunu sağlar. Bir yılın sona ermesi ve mevsimlerin değişmesi Dünya'nın Güneş etrafında dolanma hareketi ve eksen eğikliği ile ilgilidir. Ay'ın evreleri Ay'ın Dünya etrafındaki hareketinden, yörünge hızı ise Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığındaki değişimden etkilenir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Ay'ın evreleri, Ay'ın Güneş'ten aldığı ışığı Dünya'ya yansıtma şeklinin değişmesidir. Yeni Ay evresinde, Ay Güneş ile Dünya arasına girer ve Güneş'ten gelen ışığı alan yüzeyi Dünya'dan görünmez. Dolunay evresinde Ay'ın tamamı parlak görünür. İlk Dördün ve Son Dördün evrelerinde Ay'ın yarısı görünür. Şişkin Ay ise Dolunay'a yakın bir evredir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çözüm: Güneş, Güneş Sistemi'mizin merkezindeki yıldızdır ve tüm gezegenlerden, uydulardan ve diğer gök cisimlerinden çok daha büyüktür. Dünya, Güneş Sistemi'ndeki gezegenlerden biridir ve Ay'dan yaklaşık 4 kat daha büyüktür. Mars ve Venüs de Dünya'ya yakın boyutlardaki gezegenlerdir. Bu sıralamada en büyük olan Güneş'tir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Güneş tutulması, Ay'ın Güneş ile Dünya arasına girmesiyle oluşur. Bu durumda Ay'ın gölgesi Dünya üzerine düşer ve Dünya'dan Güneş'in bir kısmı veya tamamı görünmez. Güneş tutulması, Ay'ın Yeni Ay evresinde gerçekleşir (C seçeneği de doğruya yakın bir bilgidir, ancak olayın tanımı B seçeneğinde daha net verilmiştir). Tüm Dünya'dan aynı anda gözlemlenemez, sadece Ay'ın gölgesinin düştüğü belirli bölgelerden izlenebilir. Dünya'nın Güneş ile Ay arasına girmesi Ay tutulmasıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Çözüm: Dolunay evresinde, Ay'ın Güneş tarafından aydınlatılan yüzünün tamamı Dünya'dan görülebilir. Bu durum, Ay'ın Dünya'dan bakıldığında tamamen parlak ve daire şeklinde görünmesiyle sonuçlanır. Ay'ın tamamen karanlık görünmesi Yeni Ay, sağ yarısının aydınlık görünmesi İlk Dördün, sol yarısının aydınlık görünmesi Son Dördün, hilal şeklinde görünmesi ise hilal evreleridir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Mevsimlerin oluşumunda en önemli faktör Dünya'nın eksen eğikliğidir. Dünya'nın ekseni yörünge düzlemine dik değil, yaklaşık 23.5 derecelik bir açıyla eğiktir. Bu eğiklik ve Dünya'nın Güneş etrafında dolanımı birleştiğinde, Güneş ışınlarının Dünya yüzeyine düşme açısı yıl boyunca değişir ve farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır. Yörüngenin elips olması sıcaklık farklarını çok küçük ölçüde etkilese de, mevsimlerin temel nedeni eksen eğikliğidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Ay yüzeyi, milyarlarca yıldır uzaydan gelen göktaşlarının çarpması sonucu oluşmuş sayısız çukurla kaplıdır. Bu çukurlara 'krater' adı verilir. Dünya'da da kraterler bulunmakla birlikte, Ay'ın atmosferinin olmaması ve jeolojik aktivitenin (erozyon gibi) zayıf olması nedeniyle kraterler daha iyi korunmuştur. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çözüm: Ay'ın kendi ekseni etrafındaki dönme süresi ile Dünya etrafındaki dolanma süresi yaklaşık 27.3 gün olup birbirine eşittir. Bu duruma 'kilitli dönüş' denir ve Ay'ın hep aynı yüzünün Dünya'ya dönük olmasına neden olur. Diğer seçenekler Ay'ın farklı özellikleri veya farklı olaylarla ilgilidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Gelgit olayları, başta Ay'ın ve daha az oranda Güneş'in Dünya üzerindeki kütle çekim kuvvetlerinin farklılığı nedeniyle oluşur. Ay'ın çekim kuvveti, Dünya'nın Ay'a yakın ve uzak kısımlarında farklı büyüklükte etki eder, bu da su kütlelerinin yer değiştirmesine ve yükselip alçalmasına neden olur. Doğru cevap B seçeneğidir.

Çözüm: Kepler'in ikinci yasasına göre, bir gezegenin yörünge boyunca hareketi sırasında, gezegen ve Güneş'i birleştiren doğru, eşit zaman aralıklarında eşit alanlar tarar. Bu durum, gezegenin Güneş'e yaklaştıkça hızının arttığı, uzaklaştıkça ise hızının azaldığı anlamına gelir. Dolayısıyla Dünya, Güneş'e en yakın olduğu Günberi konumunda yörünge hızı maksimum seviyededir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Çözüm: Bu tip sorularda 'temel neden' ifadesi önemlidir. 21 Haziran'da eksen eğikliği nedeniyle Kuzey Yarım Küre Güneş'e daha dönük konumdadır. Bu durum, Güneş ışınlarının Kuzey Yarım Küre'ye daha dik açılarla düşmesine (dolayısıyla daha çok enerji bırakmasına) ve gündüz süresinin uzamasına neden olurken, Güney Yarım Küre'de tam tersi durum yaşanır. Tüm bu sonuçların *temel nedeni* ise eksen eğikliğidir. Ayrı ayrı seçenekler (B, C, D) birer sonuçken, E seçeneği bu sonuçlara yol açan temel mekanizmayı ifade eder. Doğru cevap E seçeneğidir.

Çözüm: Güneş Sistemi'ndeki gezegenler, Güneş'in büyük kütlesinden kaynaklanan kütle çekim kuvveti sayesinde belirli yörüngelerde dolanır. Bu kuvvet, gezegenleri Güneş'e doğru çekerken, gezegenlerin yörünge hızı ve eylemsizliği birleşerek dengeli bir hareket sağlar. Diğer kuvvetler (manyetik, elektriksel, nükleer) gezegenlerin yörünge hareketini belirlemede ana rolü oynamazlar. Santrifüj kuvvet ise bir merkeze doğru hareketin değil, merkezden kaçış eğiliminin adıdır ve burada kütle çekiminin etkileşimini açıklamaz. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Güneş, bir yıldız olup enerjisini çekirdeğindeki nükleer füzyon reaksiyonlarından alır. Bu reaksiyonlarda, hidrojen atomları yüksek sıcaklık ve basınç altında birleşerek helyum atomlarını oluşturur ve bu sırada muazzam miktarda enerji açığa çıkar. Fosil yakıtlar, kimyasal patlamalar veya radyoaktif bozunma Güneş gibi yıldızların enerji kaynağı değildir. Kütle çekimsel çökme, yıldız oluşumunun ilk aşamalarında bir enerji kaynağı olabilir ancak kararlı bir yıldızın temel enerji kaynağı değildir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çözüm: Kepler'in ikinci yasası, gezegenlerin yörüngelerinde Güneş'e yaklaştıklarında hızlandığını, uzaklaştıklarında yavaşladığını belirtir. Bu nedenle, Dünya'nın Güneş'e en yakın olduğu Günberi noktasında yörünge hızı maksimumdur. Yörüngenin tam bir daire olması durumunda hız sabit olurdu. Eksen eğikliği mevsimleri oluşturur ama bu yasa ile doğrudan ilgili değildir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Eksen eğikliği, Güneş ışınlarının Dünya yüzeyine düşme açısının yıl boyunca değişmesine ve farklı yarım kürelerde farklı mevsimlerin yaşanmasına neden olan temel faktördür. Eğer Dünya'nın eksen eğikliği olmasaydı, Güneş ışınları Ekvator'a her zaman dik, kutuplara ise her zaman eğik açıyla düşerdi. Bu durumda mevsimsel farklılıklar ortadan kalkar, yıl boyunca aynı enlemlerde benzer sıcaklık koşulları (Ekvator'da sürekli yaz, kutuplarda sürekli kış gibi) yaşanırdı. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Ekinoks tarihlerinde (21 Mart ve 23 Eylül), Güneş ışınları Ekvator'a dik açıyla düşer. Bu durum, Dünya'nın her yerinde gece ve gündüz sürelerinin eşit (12 saat gece, 12 saat gündüz) olmasına neden olur. Diğer seçenekler, ekinoks tarihlerinde değil, solstis tarihlerinde (21 Haziran, 21 Aralık) veya farklı coğrafi konumlarda gerçekleşen olaylardır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Çözüm: Yapay uyduların ve Uluslararası Uzay İstasyonu'nun (ISS) Dünya etrafında belirli bir yörüngede kalabilmesi, Dünya'nın kendilerine uyguladığı kütle çekim kuvveti ile uydunun yörüngesel hareketi sırasında oluşan merkezkaç kuvvetinin (ya da merkezcil ivmenin sonucunda oluşan eylemsizliğin) dengelenmesi sayesinde gerçekleşir. Kütle çekim kuvveti onları Dünya'ya doğru çekerken, yörünge hızları bu çekime karşı koyarak yere düşmelerini engeller. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çözüm: 1969 yılında Ay'a ilk insanlı inişi gerçekleştiren uzay aracı programı NASA'nın Apollo 11 görevidir. Bu görevde Ay'a ilk ayak basan insan Neil Armstrong'dur. Yuri Gagarin Vostok 1 ile uzaya çıkan ilk insandır. Laika Sputnik 2 ile uzaya gönderilen ilk hayvandır. Voyager 1 Güneş Sistemi'nin dışına gönderilen insansız sondadır. Ed White Gemini 4 ile uzayda yürüyen ilk Amerikalıdır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Çözüm: Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesi elips şeklindedir. Kepler'in ikinci yasasına göre, gezegenler Güneş'e yaklaştıkça hızlanır (Günberi), uzaklaştıkça yavaşlar (Günöte). Dolayısıyla Dünya'nın Güneş etrafındaki yörünge hızı sabit değildir, yıl içinde değişir. Diğer seçenekler ise doğru bilgilerdir: Güneş kendi ekseni etrafında döner; Ay, Dünya etrafında elips bir yörüngede dolanır; Ay'ın atmosferi yok denecek kadar incedir; ve Ay'ın yörünge düzlemi ile Dünya'nın yörünge düzlemi arasındaki açı farkı nedeniyle Güneş tutulması her Yeni Ay evresinde gerçekleşmez. Doğru cevap C seçeneğidir.